Εφηβική φωνή: ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΣΑΡΑΚΟΣΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ

Η φετινή προσπάθειά μας για την επαφή των μαθητών μας με την παραδόσεις των οικογενειών τους και τηνανάδειξη των εθίμων τους ολοκληρώνεται με την καταγραφή των εθίμων της Μεγάλης Σαρακοστής και του Πάσχα. Το αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας υπήρξε αποτέλεσμα της συνεργασίας των εκπαιδευτικών, μαθητών και των οικογενειών τους που τόσο πρόθυμα μας σύστησαν ή μας υπενθύμισαν στοιχεία της παράδοσης τους, αντιλήψεις, έθιμα.

Ευχαριστούμε ακόμη μια φορά τις οικογένειες των μαθητών μας που συνέδραμαν στην προσπάθειά μας.

Ένα «διαφορετικό» έθιμο που ακολουθούσαν οι οικογένειες των Ντόπιων στην περιοχή μας την τελευταία Κυριακή των Απόκρεων ήταν η «χάσκα». Για το έθιμο αυτό χρειάζονται τρία πράγματα. Ένα βρασμένο και ξεφλουδισμένο αβγό, ένας πλάστης μεγάλος ή γενικότερα ένα μακρύ ξύλο και μία κλωστή. Το ένα άκρο της κλωστής δένεται στον «πλάστη», ενώ στην άλλη δένεται το αβγό . Έπειτα, σύμφωνα με το έθιμο, όλη η οικογένεια κάθεται σε θέση οκλαδόν γύρω από τον πιο μεγάλο της οικογένειας (παππού ή γιαγιά) που μένει όρθιος στη μέση του κύκλου. Ο παππούς κουνά σαν εκκρεμές το αβγό μπροστά από τα στόματα μικρών και μεγάλων, που προσπαθούν να πιάσουν, να αρπάξουν, να «χάψουν» το αβγό χωρίς να χρησιμοποιήσουν τα χέρια τους που συνήθως πρέπει να τα έχουν πίσω στη πλάτη τους! Αυτό το έθιμο είναι αρκετά διασκεδαστικό, όπως καταλαβαίνουμε, καθώς δεν είναι εύκολο να πιάσει κάποιος το αβγό με την πρώτη. Τέλος, όποιος τελικά καταφέρει να το «χάψει», θεωρείται ο τυχερός και εκτός του ότι τρώει το αβγό, παίρνει και επιπλέον ένα έπαθλο. Ζητούσαν συγχώρεση ο ένας από τον άλλον και οι μικρότεροι ασπάζονταν τα χέρια των μεγαλύτερων της οικογένειας και εύχονταν «Καλή Σαρακοστή» και καλή Ανάσταση!

Οι Λαζαρίνες ή αλλιώς τα κάλαντα του Λαζάρου είναι από τα πιο παλιά πασχαλινά έθιμα της Μακεδονίας αλλά και της Θράκης. Οι Λαζαρίνες είναι μικρά κοριτσάκια στις τάξεις του δημοτικού αλλά και όχι μόνο, που το Σάββατο του Λαζάρου τραγουδούσαν και χόρευαν τα κάλαντα του Λαζάρου πηγαίνοντας από γειτονιά σε γειτονιά και γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι! Ακόμη, ήταν ντυμένες με συγκεκριμένες φορεσιές και κρατούσαν από ένα καλαθάκι με άνθη από λουλούδια. Το έθιμο διατηρείται και στις μέρες μας. Οκόσμος που ακούει τα κάλαντα, μοιράζει στα Λαζαράκιαφρούτα, αυγά που αργότερα την Μεγάλη Πέμπτη πρόκειται να βάψουν, ή χρήματα. Οι στίχοι είναι οι παρακάτω:

Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια,

ήρθε των Βαγιών η εβδομάδα.

Ξύπνα Λάζαρε και μην κοιμάσαι,

ήρθε η μέρα σου και η χαρά σου.

Πού ήσουν Λάζαρε;

Πού ήσουν κρυμμένος;

Κάτω στους νεκρούς, σαν πεθαμένος.

Δε μου φέρνετε, λίγο νεράκι,

που ‘ν’ το στόμα μου πικρό φαρμάκι.

Δε μου φέρνετε λίγο λεμόνι,

Που ‘ν’ το στόμα μου, σαν περιβόλι.

Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια,

ήρθε η Κυριακή που τρων’ τα ψάρια.

Σήκω Λάζαρε και μην κοιμάσαι,

ήρθε η μάνα σου από την πόλη,

σου ’φέρε χαρτί και κομπολόι.

Γράψε Θόδωρε και συ Δημήτρη,

γράψε Λεμονιά και Κυπαρίσσι.

Το κοφνάκι μου θέλει αυγά,

κι η τσεπούλα μου θέλει λεφτά.

Βάγια, Βάγια και Βαγιώ.

τρώνε ψάρι και κολιό.

Και την άλλη Κυριακή,

τρώνε το ψητό τ’ αρνί.

Ο εκκλησιασμός τη Μεγάλη Εβδομάδα είναι καθημερινός. Το ζύμωμα των τσουρεκιών, η Θεία κοινωνία και το βάψιμο των κόκκινων αβγών τη Μεγάλη Πέμπτη (σε κάποια σπίτια μάλιστα κρεμάνε ένα κόκκινο πανί ή/και κρατάνε τη μπογιά για τρεις Πέμπτες για να βάφουν αυγά), η νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής, η προσκύνηση και η περιφορά του Επιταφίου, το τσούγκρισμα των αβγών, η μαγειρίτσα, το πασχαλινό τραπέζι είναι έθιμα που τηρούνται απαρέγκλιτα από Ντόπιους και Θρακιώτες.

Στην Φλώρινα, την ημέρα του Αγίου Γεωργίου, αγόρια και κορίτσια με τις παραδοσιακές φορεσιές πηγαίνουν στο πιο μεγάλο δέντρο του χωριού. Τα αγόρια φτιάχνουν μια κούνια. Το κάθε αγόρι κουνάει το κορίτσι που θέλει με αυτοσχέδιους στίχους:

Τραγούδησε γλυκά-γλυκά,

ν’ ακούσουν τη λαλιά σου,

να πεταχτώ σαν αετός,

να ‘ρθω στην αγκαλιά σου.

Τις κούνιες βέβαια απολαμβάνουν και τα μικρά παιδιά!

Την Πέμπτη μετά το Πάσχα στην περιοχή μας λαμβάνει χώρα το έθιμο «Ντούντουλο» ή «Περπερούγα», που έχει ως στόχο την επίκληση προς το Θεό για βροχή. Ένα ανθρώπινο ομοίωμα με τα ρούχα του γεμάτα χόρτα περιφέρεται από παιδιά από σπίτι σε σπίτι. Η νοικοκυρά του σπιτιού κοσκινίζει αλεύρι πάνω στο ντούντουλο και το καταβρέχει με νερό. Επίσης καταβρέχει και τα παιδιά. Κατόπιν η νοικοκυρά κυλά το κόσκινο κάτω και ανάλογα από ποια μεριά θα σταθεί, θα ξέρουν αν θα βρέξει ή όχι. Τα παιδιά στήνουν χορό και τραγουδούν την «περπερούγα». Στο τέλος, η νοικοκυρά δίνει στα παιδιά αλεύρι, γάλα, τυρί και άλλα. Αφού γυρίσουν σε όλο το χωριό, μαζεύονται όλοι μαζί και κάνουν κουλουράκια, πίτες, ψωμάκια με τα υλικά που μάζεψαν.

Συνεχίζουμε με τον Πόντο. Το Πάσχα στον Πόντο ήταν η περίοδος που τα μέλη της οικογένειας και οι ξενιτεμένοι γύριζαν πίσω στο χωριό για να γιορτάσουν όλοι μαζί. Το «αντάμωμα» γινόταν με συγκίνηση και χαρά. Υπήρχε ένα έθιμο που ονομαζόταν «επιστροφή του ασημένιου χαλιού». Το χαλί αυτό ήταν το πρώτο χαλί που έδιναν οι οικογένειες στους φιλοξενούμενους , όταν οι ξενιτεμένοι γύριζαν για το Πάσχα.

Το Σάββατο του Λαζάρου, οι Πόντιοι ζύμωναν και έψηναν τα Λαζαρόψωμα, που ήταν ψωμιά σε σχήμα ανθρώπου, και τα έδιναν στα παιδιά. Αυτά τα ψωμιά συμβόλιζαν τον Λάζαρο, τον φίλο του Ιησού που αναστήθηκε. Επίσης τα μοίραζαν σε φτωχούς ή τα πρόσφεραν σε γείτονες και συγγενείς.

Τη Μεγάλη Πέμπτη, οι Πόντιοι βάφουν τα αυγά τους,κυρίως κόκκινα, για να συμβολίζουν το αίμα του Χριστού που χύθηκε στο σταυρό .Η διαδικασία αυτή συνήθως γινόταν με φυσικά υλικά, όπως τις φλούδες από κόκκινα κρεμμύδια, που έδιναν το βαθύ κόκκινο χρώμα. Μερικοί χρησιμοποιούσαν και παντζάρια ή καρυδότσουφλα. Όταν οι γυναίκες ξεκινούσαν να ζυμώνουν τα πασχαλινά ψωμιά και τσουρέκια, πρώτα έκαναν το σταυρό πάνω στη ζύμη και έλεγαν «Χριστός Ανέστη» ή «Καλό Πάσχα». Πίστευαν ότι αυτό θα ευλογούσε το φαγητό και το σπίτι τους. Πριν τα βάλουν στο φούρνο,τοποθετούσαν τα ψωμιά σε έναν μικρό σταυρό από ζύμη και τα έψηναν, για να έχουν καλή τύχη όλη τη χρονιά.

Η Μεγάλη Παρασκευή ήταν ημέρα απόλυτης νηστείαςγια της Πόντιους. Δεν έτρωγαν τίποτα μέχρι το βράδυ, εκτός από ξηρούς καρπούς ή ψωμί. Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, ο Επιτάφιος στολισμένος με λουλούδια περιφερόταν γύρω από την εκκλησία. Οι πιστοί, ακολουθώντας τον Επιτάφιο, κρατούσαν αναμμένα κεριά ή λαμπάδες και προσεύχονταν για την Ανάσταση. Κάποιοι έφερναν άνθη από την περιφορά του Επιταφίου στο σπίτι για να τα βάλουν πάνω από της εικόνες για ευλογία. Το βράδυ, μετά την περιφορά του Επιταφίου, οι πιστοί έτρωγαν μια ελαφριά σούπα ή ένα πιάτο με χυλό ή πατάτες.

Μια ημέρα πριν το Πάσχα, η νοικοκυρά καθάριζε τοσπίτι με μεγάλη προσοχή. Αυτή η καθαριότητα είχεπνευματική διάσταση, καθώς πίστευαν ότι το σπίτι πρέπει να είναι καθαρό και άγιο για να υποδεχτεί την Ανάσταση του Χριστού. Οι γυναίκες καθάριζαν ακόμη και της αυλές, φροντίζοντας να μην υπάρχει σκόνη ή ακαθαρσία που θα μπορούσε να ‘’μολύνει’’ τον χώρο. Στις περιοχές του Πόντου, το Πάσχα ξεκινούσε με την παράδοση του «σφαξίματος του κόκορα». Ο κόκορας θεωρούνταν σύμβολο ζωής και αναγέννησης και το κρέας του χρησιμοποιούνταν για το πρώτο φαγητό μετά την Ανάσταση.

Μετά την Ανάσταση, το πρώτο πράγμα που έκαναν ήταν να τσουγκρίσουν τα αυγά. Οι νέοι έφτιαχναν αυτοσχέδια βεγγαλικά και τα εκτόξευαν στον ουρανό, κάτι που συμβόλιζε την αναγέννηση και την χαρά της Ανάστασης. Η πασχαλινή λαμπάδα στον Πόντο είχε ιδιαίτερη σημασία. Ο κόσμος πίστευε ότι η φλόγα της αναστάσιμης λαμπάδας έφερε στο σπίτι την ευλογία και τη χάρη του Θεού. Οι λαμπάδες αυτέςφυλάσσονταν προσεκτικά όλη τη χρονιά. Τα μέλη της οικογένειας περνούσαν τα πόδια τους πάνω από τη φλόγα τηςλαμπάδας, για να προστατευτούν από τα φίδια και τα κακά πνεύματα. Μετέφεραν το Άγιο Φως στα σπίτια και δημιουργούσαν ένα σταυρό πάνω από την πόρτα του σπιτιού με την καπνισμένη λαμπάδα. Το Άγιο Φως θεωρούνταν ότι προστάτευε την οικογένεια και τον χώρο από κακοτυχία και ασθένειες. Οι Πόντιοι συνήθιζαν να μην τρώνε μαγειρίτσα, όπως στις άλλες περιοχές, αλλά έφτιαχναν σούπα με ρύζι καιαυγολέμονο.

Το πασχαλινό τραπέζι ήταν γεμάτο από φαγητά, κυρίωςαρνί στο φούρνο, στιφάδο, πίτες, και κεφτέδες. Τα φαγητά ήταν πλούσια και θρεπτικά, φτιαγμένα με αγνά υλικά που είχαν φτιαχτεί για να γιορτάσουν την Ανάσταση του Χριστού. Μετά το φαγητό ακολούθησε γλέντι και χοροί. Με συνοδεία ποντιακής λύρας, οι Πόντιοι χόρευαν παραδοσιακούς χορούς της: τον πυρρίχιο, το τικ και το ομάλ. Το γλέντι ήταν γεμάτο χαρά και κέφι.

Το πρωί της Λαμπροδευτέρας οι νέοι έπαιζαν τοπαιχνίδι του «αλματάν», όπου «άλματοι άλμαναν» πάνω απότη φωτιά ή ένα σχοινί, για να έχουν καλή τύχη για όλο τοχρόνο. Η Δευτέρα του Πάσχα ήταν μέρα εκκλησιασμού για την «Δεύτερη Ανάσταση». Συμμετείχαν σε μια τελετή που ονομαζόταν «Αγία Λαμπρή». Κατά τη διάρκεια της οι πιστοί γύριζαν γύρω από την εκκλησία κρατώντας αναμμένες λαμπάδες και τραγουδώντας ύμνους της Ανάστασης. Την ίδια μέρα οι Πόντιοι επισκέπτονταν τα μνήματα των προγόνων τους αφήνοντας κόκκινα αυγά πάνω από τους τάφους τους ως ένδειξη σεβασμού και τιμής.

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα του Πάσχα στονΠόντο ήταν το «κάψιμον του Ιούδα». Αυτό το έθιμο γινόταν το βράδυ της Ανάστασης ή τη Δευτέρα του Πάσχα:δημιουργούσαν ένα ομοίωμα του Ιούδα από άχυρο ή υφάσματα και του έδιναν φωτιά. Με αυτόν τον τρόπο οι πιστοί αποδοκίμαζαν την προδοσία του Ιούδα και συμβόλιζαν τη νίκη της Ανάστασης πάνω στο κακό.

Μετά το Πάσχα οι εύποροι της κοινότητας έδιναν ελεημοσύνη στους φτωχούς, προσφέροντας τρόφιμα, χρήματα ή και φαγητό από το πασχαλινό τραπέζι. Εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους για τη βοήθεια του Θεού κατά τη διάρκεια του χρόνου. Τα παιδιά περνούσαν στην παράδοση της«λαμπρόψυχης ψυχής». Τα παιδιά, ακολουθώντας το παράδειγμα των μεγαλύτερων, προσπαθούσαν να κάνουν καλές πράξεις και να προσφέρουν χαρά στην κοινότητά τους.

Η εβδομάδα μετά το Πάσχα ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκή γιαγάμους. Η πίστη του λαού ήταν πως οι γάμοι που γίνονταν αυτή την περίοδο είχαν ιδιαίτερη ευλογία και ευτυχία.

Ένα έθιμο και ταυτόχρονα γιορτή των Ρομά που λαμβάνει χώρα τις ημέρες του Πάσχα είναι το «Εντερλέζι».Σύμφωνα με το έθιμο αυτό «θυσιάζεται» ένα αρνί ως τάμα για την υγεία και την καλή τύχη των παιδιών. Από το αρνί παίρνουν λίγο αίμα και αφήνουν με αυτό μία στάμπα στο μέτωπο του παιδιού για το οποίο γίνεται το τάμα.

Στη Γεωργία το Πάσχα είναι μεγάλη γιορτή. Τηρούν μεγάλη και αυστηρή νηστεία πριν το Πάσχα. Διαρκεί επτά εβδομάδες. Τα αυγά τη μεγάλη Παρασκευή βάφονται κόκκινα για το αίμα που χύθηκε από τον Χριστό. Σε κάθε γωνιά της Γεωργίας υπάρχουν διαφορετικές παραδόσεις. Χαρακτηριστικά του τραπεζιού της Γεωργίας είναι και το «Πάσκα »(Πανετόνε), αρνίσιο κρέας , Χατσαπούρι και πολλά άλλα .Εύχονται ο ένας στον άλλον Χριστός Ανέστη (ΚρίστεΑγδγκα)….Αληθώς Ανέστη (Κρίστε Αγδγκα).

Το Πάσχα στη Λετονία, γνωστό ως Lieldienas, είναι μια ιδιαίτερη γιορτή που συνδυάζει χριστιανικά και παγανιστικά έθιμα. Γιορτάζει την Ανάσταση του Χριστού και την έλευση της άνοιξης. Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα είναι το βάψιμο των αυγών με φυσικά υλικά: φλούδες κρεμμυδιού, φύλλα σημύδας και παντζάρια. Αυτά τα υλικά δίνουν στα αυγά όμορφα και μοναδικά σχέδια. Μετά, οι άνθρωποι παίζουν το παιχνίδι του τσουγκρίσματος των αυγών, προσπαθώντας να σπάσουν τα αυγά των άλλων χωρίς να σπάσουν το δικό τους. Πιστεύεται ότι όποιος έχει το πιο ανθεκτικό αυγό θα έχει καλή τύχη και υγεία όλο τον χρόνο.

Ένα άλλο σημαντικό έθιμο είναι η κούνια του Πάσχα (Lieldienu šūpošanās). Στήνονται μεγάλες ξύλινες κούνιες σε χωριά και αυλές, και όλοι, μικροί και μεγάλοι, κουνιούνται όσο πιο ψηλά μπορούν. Η παράδοση λέει ότι αυτό προστατεύει από τα κουνούπια και τα κακά πνεύματα το καλοκαίρι. Οι εορτασμοί περιλαμβάνουν παραδοσιακά τραγούδια και χορούς, κυρίως σε αγροτικές περιοχές, που δείχνουν τη χαρά για την επιστροφή της άνοιξης και του φωτός μετά τον μακρύ χειμώνα.

Το πασχαλινό τραπέζι είναι γεμάτο με νόστιμα φαγητά: ψωμί σίκαλης, τυρί με κύμινο, ζαμπόν, διάφορα κρέατα και μπύρα. Το μέλι χρησιμοποιείται συχνά σε γλυκά συμβολίζοντας την ευημερία για το νέο αγροτικό έτος. Σε κάποιες περιοχές υπάρχουν ακόμα παλιά παγανιστικά έθιμα:το κύλισμα των αυγών σε λόφους για καλή τύχη και το άναμμα μεγάλων φωτιών, για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Συνολικά, το Πάσχα στη Λετονία είναι μια χαρούμενη γιορτή γεμάτη έθιμα και οικογενειακές στιγμές, που ενώνει τουςανθρώπους και κρατά ζωντανές τις παραδόσεις.

Το Πάσχα στην Αλβανία είναι μια ιδιαίτερη σημαντική θρησκευτική και κοινωνική γιορτή, με βαθιές παραδόσεις και έθιμα που συνδέονται με τη χριστιανική πίστη αλλά και την αλβανική κουλτούρα. Τα έθιμα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής οι πιστοί απέχουν από τη κατανάλωση κρέατος, γαλακτοκομικών προϊόντων, αυγών. Η νηστεία αυτή έχει τόσο πνευματική όσο και φυσική διάσταση, καθώς βοηθά τηςπιστούς να προετοιμαστούν ψυχικά και σωματικά για την Ανάσταση του Χριστού. Η πιο αυστηρή νηστεία συμβαίνει την Μεγάλη Εβδομάδα, ενώ τη Μεγάλη Πέμπτη και Μεγάλη Παρασκευή οι πιστοί αποφεύγουν ακόμα και το λάδι. Πριν από το Πάσχα, οι Αλβανοί συνήθως καθαρίζουν τα σπίτια τους, ένα έθιμο που σχετίζεται με την έννοια του «καθαρισμού» από την αμαρτία και την ανανέωση της ψυχής. Το Πάσχα ξεκινά με τη νυχτερινή Ανάσταση του Σαββάτου. Η έννοια της συγχώρεσης είναι συνδεδεμένη με τη γιορτή του Πάσχα. Οι συγγενείς και φίλοι συχνά ανανεώνουν τις σχέσεις τους και διαχειρίζονται της διαφορές τους. Οι πιστοί χτυπούν μία μικρή καμπάνα έξω από την εκκλησία, για να συμβολίσουν τη συγχώρεση και τη νέα αρχή που φέρνει το Πάσχα. Συγκεντρώνονται στις εκκλησίες για τη λειτουργία, όπου κρατούν αναμμένα κεριά και τραγουδούν εκκλησιαστικούς ύμνους. Στην Ορθόδοξη παράδοση, οι πιστοί ανταλλάσσουν τον χαιρετισμό «Χριστός Ανέστη!» και «Αληθώς Ανέστη!» και μεταφέρουν το Άγιο Φως στα σπίτια τους σχηματίζοντας έναν σταυρό στην είσοδο , γεγονός που θεωρείται πολύ σημαντικό για την πνευματική ευλογία του σπιτιού και της οικογένειας. Επίσης σε κάποιες περιοχές οι πιο ηλικιωμένοι του χωριού μεταφέρουν το άγιο Φως από σπίτι σε σπίτι για την ευλογία και οι οικογένειες τους προσφέρουν παραδοσιακά κεράσματα. Ακολουθείται επίσης το έθιμο του τσουγκρίσματος των κόκκινων αβγών που σε κάποιες οικογένειες είναι στολισμένα με τη σημαία της χώρας. Ένα αυγό, το «αυγό της τύχης» διατηρείται όλο τον χρόνο δίπλα σε εικόνισμα. Το κύριο πιάτο είναι το ψητό αρνί.Επίσης, παρασκευάζονται διάφορες πίτες (όπως το börek) και γλυκά, όπως το baklava και το torta. Η Κυριακή του Πάσχα είναι ημέρα μεγάλης γιορτής, αλλά οι Αλβανοί γιορτάζουν και την επόμενη ημέρα, τη Δευτέρα του Πάσχα, ως «Λευκή Κυριακή». Αυτή η μέρα είναι αφιερωμένη σε οικογενειακές συγκεντρώσεις, επισκέψεις φίλων και συγγενών και εξόδους στη φύση. Οι οικογένειες συνήθως απολαμβάνουν μαζί φαγητό και ποτό. Η ανταλλαγή αυγών δεν περιορίζεται μόνο στην οικογένεια, αλλά εκτείνεται και στην κοινότητα. Οι Αλβανοί ανταλλάσσουν τα βαμμένα αυγά με φίλους, συγγενείς και γείτονες. Σε πολλές περιοχές της Αλβανίας το Πάσχα συνοδεύεται από παραδοσιακούς χορούς και μουσική. Οι άνθρωποι χορεύουν σε πλατείες ενισχύοντας την κοινωνική αλληλεγγύη και τη χαρά της γιορτής.