Το σχολείο μας συνεχίζοντας την προσπάθειά του για τη διατήρηση της επαφής της
σημερινής γενιάς με την παράδοση, επιχειρεί με τη συνεργασία πάντα των μαθητών της Β΄
Γυμνασίου και των οικογενειών τους μία καταγραφή γνωστών ή λιγότερο γνωστών εθίμων
που αφορούν τις άγιες μέρες που πλησιάζουν:
τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνια.
Αισθανόμαστε την ανάγκη να ευχαριστήσουμε άλλη μια φορά τις οικογένειες
των μαθητών μας που στέκονται αρωγοί σε αυτήν την προσπάθειά μας με τις πολύ
όμορφες και ενδιαφέρουσες πληροφορίες που δίνουν στα παιδιά μας.
Αρχίζοντας από τα Χριστούγεννα, πολλοί μαθητές αναφέρθηκαν στο έθιμο της
«Γουρουνοχαράς». Δυο μέρες πριν τα Χριστούγεννα όλη η γειτονιά μαζευόταν σε ένα σπίτι
, έσφαζαν το γουρούνι και ετοίμαζαν τον καβουρμά, τις τσιγαρίδες κ.τ.λ. Σε κάποια μέρη
μάλιστα, όπως στα Αηδόνια Γρεβενών, το κρέας βράζεται στην πλατεία του χωριού με
πολλά μπαχαρικά και γίνεται λουκάνικα με πράσο. Όλο το χωριό μαζεύεται και χορεύει
παραδοσιακούς χορούς γύρω από τα καζάνια. Οι γυναίκες έφτιαχναν χριστόψωμα και τα
μοίραζαν σε όλο τον κόσμο. Με το δέρμα του ζώου έφτιαχναν παπούτσια
(γουρουνοτσάρουχα). Σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας την παραμονή των
Χριστουγέννων κάνουν το χριστόψωμο που αλλιώς λέγεται και το «μέλωμα του Χριστού».
Το ψωμί παρασκευάζεται με ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι , ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα,
γαρύφαλλο, για να βρει τροφή ο νεογέννητος Χριστός. Το βράδυ της παραμονής των
Χριστουγέννων έστρωναν το τραπέζι με επτά διαφορετικά νηστίσιμα φαγητά π.χ.
φασόλια, καρύδια, μανταρίνια κτλ. Τα επτά φαγητά συμβόλιζαν τις επτά ημέρες της
εβδομάδας. Άλλο ένα πολύ γνωστό έθιμο είναι τα «κόλιαντα». Συγκεκριμένα το βράδυ της
παραμονής ή (σε άλλα μέρη) της προπαραμονής των Χριστουγέννων ανάβουν στις
γειτονιές μια επιβλητική φωτιά που συμβολίζει τη φωτιά που άναψαν οι βοσκοί στο
σπήλαιο της Βηθλεέμ, για να ζεστάνουν τον Χριστό και αργότερα να διαδώσουν το
χαρμόσυνο νέο της γέννησης του Χριστού. Επίσης η φωτιά συμβολίζει και τη σφαγή του
Ηρώδη και έχει ως «στόχο» να μάθουν οι άνθρωποι για αυτή και να προφυλαχτούν. Για
αυτό και όταν ανάβει η φωτιά, ο κόσμος φωνάζει «Κόλιντα Μπάμπω» που σημαίνει
«Σφάζουν , γιαγιά» Το μάζεμα των ξύλων διαρκεί καιρό και τα κρατούν αποθηκευμένα για
να είναι ξερά. Κάποτε το στήσιμο των ξύλων ξεπερνά τα δέκα μέτρα. Γύρω από τη φωτιά
παρέες μικρών και μεγάλων γιορτάζουν πίνοντας κρασί, τρώγοντας παραδοσιακά φαγητά ,
ενώ η ορχήστρα παίζει παραδοσιακά τραγούδια. Η φωτιά έκαιγε όλη τη νύχτα και όταν
έβγαινε ο ήλιος, οι μάνες έβγαιναν με ένα φτυάρι να πάρουν στάχτη, για να ανάψουν τη
σόμπα. Στην περιοχή μας το έθιμο ονομάζεται «Κόλιντα Μπάμπω». Τα κάλαντα είναι ένα
πασίγνωστο έθιμο που διατηρείται ολοζώντανο και στις μέρες μας, αλλά ίσως κάποιοι δε
γνωρίζουν ότι παλαιότερα, επειδή δεν περίσσευαν χρήματα στον κόσμο, τα παιδιά
έπαιρναν για το τραγούδι τους γλυκά (την τιμητική τους βέβαια είχαν οι κουραμπιέδες και
τα μελομακάρονα), ξηρούς καρπούς και φρούτα. Οι Έλληνες ως ναυτικός λαός δε στόλιζαν
δέντρο αλλά καραβάκι. Ένα άλλο λιγότερο γνωστό έθιμο είναι ότι ανήμερα των
Χριστουγέννων τα παιδιά πήγαιναν σε συγγενικά σπίτια όπου κάθονταν στο έδαφος και
χτυπούσαν ένα ξύλο που τους έδιναν, λέγοντας ευχές όπως «καλές σοδειές», «υγεία»,
«καλές γιορτές». Μετά τη χριστουγεννιάτικη λειτουργία στην οποία πήγαιναν πριν
ξημερώσει όλοι, γύριζαν στο σπίτι για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι. Παραδοσιακά το
χριστουγεννιατικό τραπέζι περιελάμβανε τσιγαρίδες, χοιρινό κρέας μαγειρεμένο συχνά με
πράσο.
Την Πρωτοχρονιά πέρα από τα γνωστά σε όλους μας έθιμα των καλάντων, της
βασιλόπιτας (η οποία συμβολίζει το φιλανθρωπικό έργο του Αγίου Βασιλείου και φέρνει
τύχη στον τυχερό που θα τύχει το «φλουρί») και τα τυχερά παιχνίδια της παραμονής της
Πρωτοχρονιάς, οι μαθητές μας έφεραν πληροφορίες και για άλλα έθιμα. Το σπάσιμο του
ροδιού είναι ένα από αυτά που οι σπόροι του συμβολίζουν την καλοτυχία και την αφθονία.
Κάποτε μάλιστα συνδυάζεται και με ένα σίδερο που πατάνε όλα τα μέλη της οικογένειας
για να είναι υγιείς, «σιδερένιοι». Τα «Μπαμπάρια» είναι ένα έθιμο που μας θύμισαν
μαθητές με καταγωγή από τη Φλώρινα. Γιορτάζεται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, για
να είναι καλή η νέα καλλιεργητική χρονιά και εύπορη η γη. Άντρες και αγόρια του χωριού
ντύνονται με στολές ζώων φορώντας κουδούνια στη μέση τους και γυρνάνε σε όλα τα
σπίτια, για να ευχηθούν «καλή γεωργική χρονιά» μαζί με τη «νύφη» που συμβολίζει τη
γονιμότητα της γης. Τη νύφη προσπαθούν να κλέψουν κάτοικοι και επισκέπτες. Η νύφη
είναι ένας άντρας με τοπική νυφιατική ενδυμασία. Η ομάδα μπαινοβγαίνει στις αυλές των
σπιτιών και οι νοικοκυραίοι πρέπει να τους δώσουν τσίπουρο, χοιρινό κρέας, λουκάνικα,
κρεμμύδι, ψωμί και κρασί. Στην προσπάθεια προστασίας της νύφης τα «μπαμπάρια»
«ξυλοκοπούν με τις μαγκούρες που κρατούν τους «κλέφτες». Όλα αυτά γίνονται με
μουσική της τοπικής ορχήστρας η οποία προσφέρει χαρά παίζοντας παραδοσιακά
τραγούδια. Άλλος μαθητής μας με καταγωγή από τη Γεωργία μας είπε ότι την παραμονή οι
οικογένειες ψήνουν «κβερέμπι», ψωμάκια με αλεύρι, νερό, γάλα γιαούρτι και άλλα υλικά.
Ένα ακόμη έθιμο είναι το άνοιγμα της βρύσης, μόλις αλλάξει ο χρόνος, για να φύγει το
κακό της προηγούμενης χρονιάς και να έχουμε τύχη. Σύμφωνα με το «ποδαρικό», ο
πρώτος που θα μπει στο σπίτι με το «δεξί», θα έχει τύχη και αυτός και το σπίτι. Η «Καλή
χέρα» είναι ένα έθιμο που υπάρχει κυρίως στην Κρήτη αλλά και σε άλλα μέρη: τα παιδιά
επισκέπτονται τους συγγενείς ανήμερα την Πρωτοχρονιά για να κάνουν ποδαρικό και να
εισπράξουν χρήματα, την «καλή χέρα». Παλαιότερα η «καλή χέρα» ήταν γλύκισμα. Ένα
εμβληματικό πρωτοχρονιάτικό έθιμο είναι οι «Καμήλες». Πολλά άτομα ντύνονται το πρωί
της Πρωτοχρονιάς με στολές και μάσκες, έχουν πάνω τους κουδούνια και κουβαλάνε μία
«καμήλα». Γυρνάνε από γειτονιά σε γειτονιά, με αποτέλεσμα τα καλικαντζαράκια να
αισθάνονται πώς τα Χριστούγεννα έχουν τελειώσει και πως θα πρέπει να φύγουν εξαιτίας
του ήχου των κουδούνιων. Το «καλαντόνερο» ήταν ένα έθιμο Πόντου. Ξημερώματα, ένα
κορίτσι του σπιτιού πήγαινε στο πηγάδι να φέρει το καλαντόνερο. Πήγαινε και γύριζε
αμίλητη, γιατί αν μιλούσε, θα έχανε τη φωνή της . Το νερό όμως κοιμόταν και για να
ξυπνήσει του χάριζαν δώρα. Πίστευαν ότι στα πηγάδια κατοικούν μάγισσες και για αυτές
προορίζονταν τα δώρα. Με το καλαντόνερο πλένονταν και έπιναν όλοι στην οικογένεια. Τα
κορίτσια λούζονταν με αυτό για να μεγαλώσουν τα μαλλιά τους και να τα κάνουν
πλεξούδες. Το καλαντόνερο γέμιζε όλα τα δοχεία του σπιτιού, γιατί είχε και άλλες χρήσεις.
Το ανακάτευαν με τον αγιασμό των Φώτων και το είχαν σαν φάρμακο. Στον Πόντο επίσης
συνήθιζαν το πρωί της Πρωτοχρονιάς να βάζουν στο σπίτι ένα νεογέννητο αρνάκι και ένα
μικρό παιδάκι για ποδαρικό. Αν πήγαινε καλά η χρονιά, το προτιμούσαν και την επόμενη
χρονιά. Ανήμερα της Πρωτοχτονιάς αγόρια ηλικίας 6-12 ετών γυρνούσαν στο δρόμο
κρατώντας στα χέρια τους ένα μήλο ή ένα πορτοκάλι και οι περαστικοί κάρφωναν πάνω
στο φρούτο ένα νόμισμα. Όσο για το φαγητό, στο πρωτοχρονιάτικό τραπέζι κυριαρχούσε
το γεμιστό κοτόπουλο (παρατηρώντας μάλιστα ένα σημάδι στο στήθος του καταλάβαιναν
αν θα πάει καλά η χρονιά) και η βασιλόπιτα που το μεσημέρι είναι συνήθως τυρόπιτα ή
κρεατόπιτα. Σε κάποια ωστόσο μέρη η βασιλόπιτα ήταν μπακλαβάς που είχε το φλουρί
που κέρδιζε ο τυχερός..
Καλάντα ψάλλουν τα παιδιά και την παραμονή των Φώτων. Την ίδια μέρα γίνεται ο
αγιασμός των υδάτων για πρώτη φορά και λέγεται «Μικρός Αγιασμός». Ο ιερέας γυρίζει
όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει)
τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό. Παλαιότερα, οι λαϊκές δοξασίες
συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους
φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι με την έλευση του ιερέα. Ανήμερα των Φώτων
πραγματοποιείται το «πιάσιμο του Σταυρού» από κολυμβητές κατά την τελετή της
Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Νεαρά, κυρίως, άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να
πιάσουν πρώτα τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να
δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Σε κάποια μέρη συνηθίζουν μάλιστα
να πλένουν και τις εικόνες στα αγιασμένα νερά. Τελειώνουμε με ένα έθιμο από την
περιοχή της Δράμας που μας γνωστοποίησε μαθήτρια μας, τους «Αράπηδες» το οποίο
συμβολίζει τη μάχη της ζωής και του θανάτου, τη γονιμότητα και την αρχή μιας νέας
εποχής. Οι Αράπηδες, ντυμένοι με προβιές χωρίζονται σε δύο ομάδες, με δύο αρχηγούς να
τους οδηγούν, και βγαίνουν στα σοκάκια του χωριού, προκαλώντας εκκωφαντικό θόρυβο,
για να ξορκίσουν το κακό και να φέρουν το αισιόδοξο μήνυμα της ζωής. Οι δύο ομάδες
ενώνονται στο χώρο που κορυφώνεται το έθιμο, όπου και τους περιμένει ο κόσμος. Οι δύο
αρχηγοί παλεύουν, μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολουθεί μυσταγωγία γύρω από τον
πεσμένο αρχηγό μέχρι να αναστηθεί.